Położenie administracyjne i geograficzne. Większość obszaru arkusza należy administracyjnie do gminy miejskiej Jaworzno (położonej w środkowo-wschodniej części województwa śląskiego). Niewielkie rejony na północnym-wschodzie (gmina Bukowno) i południowym-wschodzie (gmina Chrzanów) należą do województwa małopolskiego.
Zgodnie z podziałem na jednostki fizycznogeograficzne (Kondracki, 2000) arkusz Jaworzno znajduje się w obrębie Wyżyny Śląskiej i zaliczany jest do mezoregionu Pagórów Jaworznickich.
Ukształtowanie powierzchni, geomorfologia. Pagóry Jaworznickie są ciągiem zrębów tektonicznych zbudowanych ze skał węglanowych triasu (tabl. 1). Na analizowanym obszarze występują dwa równoległe pasma wzniesień o przebiegu NW–SE i wysokościach rzędu 300–340 m n.p.m. Pasmo południowo-zachodnie rozciąga się od źródeł potoku Byczynka na południu, poprzez wschodnie dzielnice Jaworzna, Galmany i Warpie do Góry Piaskowej na północy. Pasmo północno-wschodnie zaznacza się od Ciężkowic na południu do doliny Koziego Brodu na północy. Między pasmami wzniesień występuje plejstoceńska równina denudacyjna (Niecka Wilkoszyńska) wypełniona osadami stożków napływowych i rozcięta potokiem Łużnik (Preidl i in., 1995). Wzdłuż zachodniej granicy równiny denudacyjnej, w dolinie Łużnika, występują ciągnące się łukiem wydmy osiągające 10 m wysokości.
Północno-wschodnia część arkusza wchodzi w obręb Kotliny Biskupiego Boru, stanowiącej południową część Kotliny Przemszy (Program…, 2003). Jej dość monotonną rzeźbę urozmaicają jedynie drobne formy wydmowe o wysokościach rzędu 2–4 m oraz głęboko wcięte doliny Koziego Brodu i Żabnika. Powierzchnia terenu obniża się łagodnie w kierunku północnym, ku dolinie Białej Przemszy. Większa część tego rejonu porośnięta jest lasem.
W obrębie Niecki Wilkoszyńskiej położone jest śródmieście Jaworzna oraz mniejsze osiedla (Cezarówka Dolna, Cezarówka Górna i Koźmin). Miasto rozwinęło się w wyniku przyłączania do centrum kolejnych osad, tworzących obecnie jego dzielnice. Zarówno centrum, jak i osiedla, położone promieniście wokół niego, prezentują krajobrazy miejsko-przemysłowy i wiejski. Dawne wsie zachowały swoją odrębność i różny stopień rozproszenia. Poszczególne elementy zabudowy połączone są siecią linii energetycznych, kolejowych, drogowych, gazociągów i rurociągów.
Antropogeniczne przekształcenia środowiska przyrodniczego wywołane są wielowiekową eksploatacją kopalin: rud Zn–Pb, węgla kamiennego, skał węglanowych i piasku. Do połowy XX w. w rejonie dzielnicy Jaworzna Galmany istniała kopalnia rud Zn–Pb.
W okolicy Szczakowej powstało ogromne wyrobisko w wyniku eksploatacji piasku podsadzkowego, rozpoczętej w 1954 roku. Do roku 2005 wydobyto ponad 650 mln m³ piasku. Głębokość wyrobiska do pierwszego poziomu eksploatacji wynosi 6–14 m, a jego powierzchnia zajmuje około 27 km². Większość terenu kopalni znajduje się na sąsiednich arkuszach mapy od strony północno-wschodniej.
Wśród większych, wklęsłych form antropogenicznych wyróżniają się kamieniołomy dolomitów we wzniesieniu Sodowa Góra (na zachód od Dobrej) oraz między Pieczyskami a doliną Łużnika. Wiele dawnych, mniejszych kamieniołomów znajduje się w obrębie wzniesień zbudowanych z utworów węglanowych triasu.
Szczególnym elementem krajobrazu Jaworzna są warpie – pozostałości kopalnictwa galenowo-galmanowego, pochodzące z okresów odkrywkowej eksploatacji złóż Zn–Pb sposobem ręcznym. Ślady tego wydobycia zaznaczają się w terenie w postaci nieregularnych wgłębień do głębokości kilku metrów oraz wysypisk skały płonnej w formie wałów i kopców.
Na terenie arkusza istnieją hałdy odpadów różnego pochodzenia: energetycznych (Stara Huta), hutniczych (Szczakowa) i górniczych (Jaworzno).
Na znacznej części obszaru miasta Jaworzno występują deformacje nieciągłe (wynoszące 5–10 m), spowodowane osiadaniem terenu na skutek eksploatacji węgla kamiennego.
Cały obszar arkusza należy do dorzecza Wisły i położony jest głównie w obrębie zlewni Białej Przemszy i jej dopływów (Koziego Brodu, Kanału Głównego i Łużnika). Kanał Główny i Kozi Bród mają częściowo uregulowane kamienne lub betonowe koryta, zaś Łużnik jest ciekiem o naturalnym korycie. Kanał Główny odwadnia gęstym systemem rowów melioracyjnych teren kopalni piasku Szczakowa w północnej części arkusza. W południowej części arkusza mają swoje źródła strumienie Wąwolnica i Byczynka (dopływy Przemszy).
Płytkie zaleganie utworów nieprzepuszczalnych w zlewni Łużnika i Koziego Brodu powoduje silne zawodnienie centralnego i północno-wschodniego obszaru arkusza.
Na wschód od Szczakowej znajduje się sztuczny zbiornik wodny – Zalew Sosina, o powierzchni 43,8 ha i głębokości 3 m, utworzony w dawnej piaskowni i obecnie wykorzystywany do celów rekreacyjnych.
Zabudowa i użytkowanie terenu. Zachodnią i północno-zachodnią część arkusza (około 25%) pokrywa zabudowa miejska i przemysłowa centrum Jaworzna i Szczakowej (tabl. 2).
W użytkowaniu terenu dominującą rolę odgrywają nieużytki i lasy, zajmujące odpowiednio około 40% i 38% powierzchni arkusza (tabl. 3). Lasy pokrywają środkową i północno-wschodnią część arkusza, a nieużytki rozlokowane są głównie w jego części zachodniej. Użytki rolne zajmują około 6% powierzchni, tworząc niewielkie skupiska w różnych częściach arkusza.
Gospodarka. W ciągu ostatnich stu lat w Jaworznie działało wiele zakładów przemysłowych. Podstawowe znaczenie gospodarcze ma tradycyjnie sektor wydobywczy i energetyczny oraz przemysł mineralny i chemiczny.
Największe przedsiębiorstwa działające na omawianym arkuszu to: Zakład Górniczy (ZG) Sobieski (Zakład…, 2005), Elektrownia Jaworzno III, Zakłady Chemiczne Organika-Azot, Garbarnia Szczakowa, Kopalnia Piasku Szczakowa i PKP Cargo – Zakład Przewozów Towarowych w Szczakowej. W ostatnich latach zlikwidowano KWK Jan Kanty, Cementownię Szczakowa oraz ogłoszono upadłość Huty Szkła Szczakowa. W likwidacji znajdują się też Zakłady Dolomitowe Szczakowa.
Początki jaworznickiej energetyki związane są z budową małych elektrowni zakładowych, funkcjonujących od końca XIX w. Obecnie najważniejszą rolę odgrywa Elektrownia Jaworzno III. Dzięki inwestycjom ekologicznym prowadzonym w tym zakładzie oraz staraniom zmierzającym do wykorzystania surowca budowlanego (gipsu), będącego produktem ubocznym procesu technologicznego instalacji odsiarczania spalin, ulokowano w mieście zakłady produkcji tynków i płyt gipsowych Knauf Jaworzno III oraz ORTH-Gipse.
Zakłady Chemiczne Organika-Azot, założone w 1917 r., to jedna z najstarszych firm chemicznych w Polsce. Jest producentem środków ochrony roślin i preparatów do higieny sanitarnej (herbicydów, fungicydów, insektycydów i zapraw). W początkowym okresie działalności zakłady produkowały kwas azotowy, związki cyjanowe, chlorek potasu i lonty górnicze, a od połowy lat 30. XX w. – siarczan miedzi, trójchloroetylen, cyjanek wapnia i żelazocyjanki (Proksa, 2008). Po drugiej wojnie światowej produkowano środki ochrony roślin (głównie DDT).
Cementownia Szczakowa, zlokalizowana w dzielnicy Pieczyska, została założona w 1883 r. (Kłodzińska, 2005). Z czasem stała się największą i jedną z najnowocześniejszych w Europie. W 1930 r. został w niej oddany do użytku największy piec rotacyjny do wypału klinkieru cementowego. Po drugiej wojnie światowej cementownia zaczęła chylić się ku upadkowi, a lata 70. były ostatnim okresem jej działania. Przestarzałe urządzenia i technologie oraz wysokie koszty produkcji spowodowały ostateczne zamknięcie firmy pod koniec XX w.
Garbarnia Szczakowa działa od 1919 r., produkując skóry obuwnicze, odzieżowe i klej.
Huta Szkła Szczakowa, założona w 1911 r., produkowała szkło okienne, lane, zbrojone, prasowane, polerowane, dźwiękochłonne, termoizolacyjne i baloniki żarówkowe (Proksa, 2008).
Na północ od śródmieścia Jaworzna (w dzielnicy Niedzielska) w latach 1865–1976 działała Fabryka Bieli Cynkowej, zlikwidowana ze względu na przestarzałe wyposażenie techniczne i niekorzystny wpływ na środowisko.
Obok produkcji przemysłowej na terenie arkusza intensywnie rozwija się działalność usługowa, prowadzona przez firmy zajmujące się handlem hurtowym, detalicznym i obwoźnym oraz usługami remontowymi, transportowymi, pośrednictwem handlowo-usługowym i gastronomią (Program…, 2003).