logo PIG
Państwowy Instytut Geologiczny
Państwowy Instytut Badawczy
logo bip
Zmień kontrast Zmień kontrast Powiększ czcionkę Powiększ czcionkę
Menu

Szczegółowa mapa geochemiczna Górnego Śląska w skali 1:25 000

Arkusz Slawkow M-34-63-B-b

ANTROPOPRESJA

Zanieczyszczenie środowiska w rejonie Bukowna, Bolesławia i Sławkowa spowodowane jest zarówno obecnością wychodni skał zawierających strefy zmineralizowane (anomalie naturalne), jak i procesami górnictwa, wzbogacania i hutnictwa rud Zn–Pb oraz odprowadzaniem ścieków przemysłowych i komunalnych (anomalie antropogeniczne). Na terenie północno-wschodniej części arkusza położony jest fragment obszarów górniczych kopalni Bolesław-Pomorzany.
Wydobycie i przeróbka rud Zn–Pb spowodowały przekształcenia środowiska, głównie na obszarze górniczym Bolesław. Tereny objęte przekształceniami zajmują około 450 ha (Czubak i in., 1975). Do najbardziej uciążliwych dla środowiska należą ZGH Bolesław (kopalnie rud cynku i ołowiu Olkusz-Pomorzany oraz wydziały hutnicze w Bukownie). Zakład wytwarza koncentrat sfalerytowy metodą flotacji. Odpadami w tej produkcji są: dolomit, kalcyt, baryt oraz siarczki i tlenowe minerały cynku, ołowiu i żelaza, trafiające na zwałowiska. Na granicy obszarów górniczych Bolesław i Olkusz położone są nadpoziomowe stawy osadowe o powierzchni ok. 109,5 ha (Górecka i in., 1994; Program…, 2005). W wytwórni tlenku cynku przetwarzane są rudy tlenkowe, szlamy i odpady galmanowe oraz surowce ze zwałów górniczych i popioły (Przeniosło, 1995). Wymienione procesy przemysłowe powodują znaczące zanieczyszczenie otoczenia, czego dowodem są intensywne anomalie cynku i ołowiu, udokumentowane na mapach geochemicznych środowisk powierzchniowych (Lis, Pasieczna, 1995b).
Powietrze atmosferyczne. Zanieczyszczenie powietrza powodują emisje ze źródeł przemysłowych, komunikacyjnych, pylenie ze składowisk odpadów poflotacyjnych i pohutniczych oraz niska emisja związana z paleniskami sektora komunalno-bytowego.
Stacja prowadząca pomiary stężeń dwutlenku siarki, tlenków azotu oraz pyłu zawieszonego zlokalizowana jest w Olkuszu. Z prowadzonych przez nią obserwacji wynika, że stężenia podstawowych zanieczyszczeń gazowych i pyłowych należą do największych w województwie małopolskim. Najwięcej zanieczyszczeń powietrza pochodzi z ZGH Bolesław, które emitują dwutlenek siarki, kwas siarkowy, kwas krezolowy, dwutlenek azotu, tlenek węgla, pył zawieszony oraz metale (ołów, cynk, kadm, mangan i żelazo). Ze składowiska odpadów poflotacyjnych emitowane są pyły metalonośne. W odpadach zawartości cynku i ołowiu występują odpowiednio w granicach 0,64–3,94% i 0,22–0,68%, a stanowiący je drobnoziarnisty pył (głównie o frakcji <0,04 mm) jest rozwiewany przez wiatr. Kotłownia grzewczo-technologiczna Dąbrówka wprowadza do powietrza atmosferycznego pył PM 10, dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, tlenek węgla, sadzę i benzo-a-piren (Program..., 2005). Mniejszy udział w zanieczyszczeniu powietrza atmosferycznego mają: zakład TEPOL, produkujący powłoki izolacyjne politetrafluoroetylenowe (PTFE) na elementy metalowe, wytwórnia mas bitumicznych i zakład INCAST, prowadzący odlewanie piaskowe wyrobów żeliwnych, zlokalizowane w Bolesławiu. W Sławkowie największe przemysłowe źródła emisji zanieczyszczeń powietrza to Zakłady Wyrobów Metalowych, ciepłownia rejonowa, cegielnia oraz niska emisja pochodząca ze spalania paliw dla celów grzewczych i bytowych w gospodarstwach domowych (Program..., 2004a). Znaczącym źródłem emisji zanieczyszczeń do atmosfery jest spalanie paliw samochodowych, powodujące skażenie środowiska węglowodorami, dwutlenkiem azotu, tlenkiem węgla i związkami metali wzdłuż szlaków komunikacyjnych, oraz zanieczyszczenie pyłami i gazami przenoszone przez wiatry z zachodniej części aglomeracji górnośląskiej. Punktowymi źródłami zanieczyszczeń są paleniska indywidualne opalane węglem, koksem i olejem, emitujące głównie pył zawieszony. Wody powierzchniowe i podziemne. Wieloletnie wydobycie rud Zn–Pb oraz hutnictwo tych metali wywołały zmiany sieci hydrograficznej i pogorszenie jakości wód. Odwadnianie eksploatowanych złóż doprowadziło do utworzenia lejów depresyjnych, powodujących zmiany warunków zasilania wód powierzchniowych i podziemnych. Na stan wód niekorzystnie wpływa także nieuporządkowana gospodarka wodno-ściekowa. Sieć kanalizacji deszczowej i sanitarnej jest w trakcie rozbudowy. Eksploatacja rud metodą podziemną wiąże się z koniecznością odpompowywania dużej ilości wód kopalnianych o znacznej mineralizacji. Powodują one zanieczyszczenie wód i osadów wodnych metalami. Do rzek odprowadzane są wody zawierające ponadnormatywne ilości metali ciężkich i zawiesiny. Kopalnia Olkusz odprowadza wody dołowe do Sztoły przez kanał Południowy (kanał Sztolnia). Ścieki z powierzchniowej części kopalni Pomorzany odprowadzane są do kanału Dąbrówka, natomiast z powierzchniowej części kopalni Bolesław – do Białej Przemszy poprzez potok Warwas (Wójcik i in., 1990). Do wymienionych zbiorników spływają również wody poprodukcyjne z wydziałów przeróbki mechanicznej i hutniczej (po oczyszczeniu sedymentacyjnym w stawach osadowych lub w oczyszczalniach mechaniczno-biologicznych). Zmiany stosunków wodnych wynikają z głębokiego drenażu poziomu triasowego przez kopalnie i duże ujęcia wodne, który spowodował utworzenie leja depresji o powierzchni kilkuset kilometrów kwadratowych (Program..., 2005). Na skutek działalności górniczej nastąpiło osuszenie strumienia Biała na odcinku około 8,5 km. Sytuacja ta przypuszczalnie ulegnie zmianie po zakończeniu eksploatacji górniczej przez ZGH Bolesław. Możliwe jest wypełnienie leja depresji wodą, przywrócenie naturalnej sieci rzecznej i odrodzenie zanikłych źródeł. Prognozowane zmiany stosunków wodnych mogą z kolei spowodować możliwość wystąpienia lokalnych podtopień. Decydujący wpływ na jakość wód podziemnych mają ogniska zanieczyszczeń na powierzchni. Do największych należą hałdy osadów poflotacyjnych oraz stare, zrekultywowane składowiska odpadów. Zagrożenie migracją zanieczyszczeń z powierzchni do wód poziemnych wynika z braku odpowiedniej warstwy izolującej. Zanieczyszczone wody podziemne występują w rejonie dawnej kopalni odkrywkowej galmanów koło Ujkowa. W nieczynnej odkrywce galmanów zlokalizowano składowisko odpadów komunalnych dla gmin Bolesław i Bukowno. Odkrywka została zrekultywowana przez ZGH Bolesław przy użyciu odpadów poflotacyjnych z nieczynnego stawu osadowego bez odpowiednich zabezpieczeń. Rekultywacja ograniczyła się do przykrycia odpadów i zadrzewienia. Wyniki badań wód podziemnych z piezometrów zlokalizowanych na składowisku oraz w jego obrzeżach wykazały przekroczenia dopuszczalnych norm dla wody pitnej takich parametrów jak: siarczany, mangan, żelazo, chlorki, sód, cynk, kadm, ołów, selen oraz azot amonowy i ilość bakterii grupy coli (Program..., 2005). Infiltracja zanieczyszczeń z odpadów poflotacyjnych i zneutralizowanych ścieków kwaśnych oraz ścieków bytowych w rejonie Starczynowa są dodatkową przyczyną złej jakości wody. Koncentracja siarczanów związana jest ze składowaniem odpadów poflotacyjnych w stawach osadowych, w których następują procesy utleniania minerałów siarczkowych. Odcieki ze stawów z odpadami poflotacyjnymi zawierają od 1100 do 1800 mg/l siarczanów i podwyższone ilości cynku, ołowiu, kadmu, miedzi, arsenu i niklu. Ze stawów osadowych wody infiltrują głównie do wyrobisk kopalń Pomorzany i Olkusz, a następnie przemieszczają się do warstw wodonośnych. Do Białej Przemszy odprowadzane są prawie wszystkie wody z terenu Sławkowa, a poprzez strumień Biała wraz z kanałem Dąbrówka, kanał Sztolnia i Sztołę dopływają zasolone wody kopalniane, ścieki komunalne oraz wody z oczyszczalni ścieków ze wschodniej części arkusza i obiektów przemysłowych położonych poza jego wschodnią granicą. Do strumienia Biała odprowadzane są wody dołowe kopalni Pomorzany oraz wody z komunalnej oczyszczalni ścieków w Olkuszu sztucznym otwartym kanałem Dąbrówka. Zakłady ZGH Bolesław odprowadzają wody z odwodnienia zakładu górniczego (szyby Dąbrówka i Mieszko), wody poflotacyjne stawów osadowych i oczyszczalni ścieków bytowych do strumienia Biała przez kanał Dąbrówka. Wody tego kanału należą do najbardziej zanieczyszczonych (pozaklasowych) ze względu na stężenia cynku i ołowiu. Zawartość cynku i ołowiu przekracza w nich kilkakrotnie wartości wskaźników zanieczyszczeń dla wód powierzchniowych I klasy. Wody z odwodnienia zakładu górniczego (szyby Stefan, Bronisław i Chrobry) zrzucane są do Baby przez kanał Południowy, a z oczyszczalni ścieków przez kanał Zachodni i potok Warwas do Białej Przemszy. Oczyszczaniu mechaniczno-chemicznemu podlegają zneutralizowane ścieki kwaśne, ścieki przemysłowe, niewykorzystane wody kopalniane i ścieki socjalno-bytowe. Proces oczyszczania prowadzony jest w celu maksymalnej redukcji zawartości metali ciężkich (Zn, Pb, Cd) poprzez ich strącanie do osadu, zawracanego po zagęszczeniu i odwodnieniu do produkcji. Monitoring wód Białej Przemszy wskazuje na poprawę ich jakości w zakresie BZT5, zawiesiny, fosforu ogólnego i fosforanów. W klasyfikacji bakteriologicznej w większości są to wody pozaklasowe (Program..., 2004b). Gleby. Degradacja chemiczna gleb jest spowodowana działalnością przemysłu wydobywczego i hutniczego, emisjami ze środków komunikacji, odciekami i pyleniem ze składowisk odpadów, zrzutami ścieków przemysłowych i opadaniem pyłów atmosferycznych. W niektórych rejonach odnotowuje się wysokie zawartości metali, które są związane z naturalnym tłem geochemicznym nad wychodniami skał rudonośnych (Sass-Gustkiewicz i in., 2001; Trafas i in., 2006). Na stan gleb wpływają emisje z zakładów przemysłowych, zawierające pyły z wysoką zawartością metali ciężkich i substancje gazowe. W glebach terenów o zwartej zabudowie występuje skażenie solami (chlorkami sodu, wapnia i magnezu) spowodowane odśnieżaniem ulic, zaś alkalizacja gleb związana jest z domieszkami gruzu wapiennego i opadem pyłów zawierających cząsteczki związków wapnia i magnezu. W obszarach dolin źródłem zanieczyszczeń gleb są wylewy rzek, zwłaszcza tych, które prowadzą wody zanieczyszczone. Zarówno czynniki pochodzenia naturalnego, jak i antropogenicznego wpływają na spadek urodzajności gleb. Skutkiem ich działania jest obniżenie jakości i ilości próchnicy, zmiany odczynu i struktury gleb oraz wymywanie kationów zasadowych. W wielu miejscach na terenie arkusza gleby są przekształcone mechanicznie i chemicznie. Przekształcenia mechaniczne spowodowane są przez usunięcie pokrywy glebowej w trakcie eksploatacji odkrywkowej galmanów i piasku. W sąsiedztwie kopalni Olkusz-Pomorzany pokrywa glebowa została zniszczona na obszarze około 600 ha (Trafas i in., 1990). Inne formy przekształceń mechanicznych powoduje zabudowa terenu, zasklepianie, utwardzanie i ubijanie podłoża, wymieszanie gleb z gruzem, cementem, szkłem, metalami, wysuszenie (przez sieci ciepłownicze, pokrycie powierzchni asfaltem, kostką brukową) i przemieszczanie warstw podczas robót ziemnych (formowania wykopów, nasypów, wyrównań). Do specyficznych form degradacji gleb należy zaburzenie stosunków hydrogeologicznych w nieckach osiadania i stawach osadowych na skutek robót górniczych. W latach 1981–1982 w warstwie powierzchniowej gleb rejonu olkuskiego stwierdzono do 30 000 mg/kg cynku, 6000 mg/kg ołowiu i 150 mg/kg kadmu (Trafas i in., 1990). Badania zanieczyszczeń gleb użytkowanych rolniczo wykazały w rejonie Bukowna zawartość 46–1520 mg/kg ołowiu, 1–42 mg/kg kadmu i 90–920 mg/kg cynku (Kucharski, Marchwińska, 1990). W rejonie Sławkowa zawartości tych pierwiastków wynosiły odpowiednio 37–352 mg/kg, 2–16 mg/kg i 148–2960 mg/kg. W pobliżu huty cynku w Bukownie gleby zawierają do 392 mg/kg ołowiu, do 12 mg/kg kadmu i do 1473 mg/kg cynku (Verner i in., 1996). Do szczególnie zanieczyszczonych metalami należą gleby w obszarze dawnej płytkiej eksploatacji galmanów w Bolesławiu. W drobnoziarnistych frakcjach zawartość cynku dochodzi do 83 000 mg/kg, a ołowiu do 26 400 mg/kg (Cabała, Teper, 2007). W niektórych obszarach najbardziej zanieczyszczona jest powierzchniowa warstwa gleby, a anomalie zanikają wraz z głębokością (Lis, Pasieczna, 1997) wskazując, że zanieczyszczenia pochodzą głównie z opadania pyłów emitowanych przez zakłady przemysłowe. Nie dotyczy to jednak rejonów wychodni skał kruszconośnych oraz miejsc długoletniej działalności zakładów hutnictwa metali, gdzie zasięg głębokościowy anomalii zależy od budowy geologicznej, od czasu oddziaływania źródła emisji oraz innych czynników (właściwości chemicznych pierwiastka, specyfiki gruntu, warunków hydrogeologicznych itp.).