GLEBY
Skałami macierzystymi gleb na arkuszu są zróżnicowane litologicznie utwory karbonu, triasu i czwartorzędu (tabl. 1), z których wytworzyły się różne typy i rodzaje gleb. Na wapieniach i dolomitach triasowych powstały rędziny, a z czwartorzędowych glin zwałowych rozwinęły się gleby brunatne i płowe. Z piaskowców karbońskich i piaszczystych osadów wodnolodowcowych czwartorzędu powstały gleby bielicowe i pseudobielicowe. Znaczne powierzchnie arkusza pokrywają gleby antropogeniczne (Program…, 2003a, b; 2004), których miąższość w wielu miejscach przekracza 2 m (Rzepecki, Suchanecki, 1995).
Działalność gospodarcza przyczyniła się do znacznych zmian profili gleb oraz ich właściwości fizykochemicznych. Procesy degradacji występują przede wszystkim na terenach obiektów przemysłowych, w miejscach składowania odpadów, w rejonach zabudowanych, w pobliżu tras komunikacyjnych oraz w obszarach eksploatacji kopalin.
Skład granulometryczny. Jednym z czynników wpływających na zawartość pierwiastków chemicznych w glebach jest ich granulometria. Dla gleb o znacznym udziale frakcji ilastej, zwanej również spławianą (<0,02 mm) i pylastej (0,1–0,02 mm) dopuszcza się zwykle wyższe stężenia graniczne przy opracowywaniu zaleceń ich użytkowania (Kabata-Pendias i in., 1995). Ten sposób opracowania wytycznych wynika z faktu wyższych zawartości pierwiastków i ich mniejszej zdolności migracyjnej w tych glebach.
Zróżnicowanie składu ziarnowego gleb na arkuszu wiąże się z litologią skał macierzystych. Najliczniej reprezentowane są gleby piaszczyste, o zawartości >75% frakcji 1,0-0,1 mm, utworzone na plejstoceńskich piaskach i żwirach polodowcowych, na skałach węglanowych triasu oraz na piaskowcach karbońskich. Gleby te charakteryzują się niewielką zawartością (<10 %) frakcji pylastej (0,1-0,02 mm) i ilastej (<0,02 mm). W rejonie kopalni piasku Maczki-Bór i w dolinie Białej Przemszy zawartość frakcji piaszczystej w glebach przekracza 90%.
Na wychodniach łupków karbońskich oraz plejstoceńskich glin zwałowych, rozproszonych na powierzchni arkusza, gleby są wzbogacone we frakcję pylastą, której udział najczęściej mieści się w przedziale 10-20%. Największy udział frakcji ilastej (>10%) zanotowano w glebach rozwiniętych na podłożu ilastych skał karbonu i glin zwałowych czwartorzędu, między Zagórzem a Józefowem, w północnej części Sosnowca.
Odczyn. Zarówno w warstwie powierzchniowej (0,0-0,3 m) jak i w zakresie głębokości 0,8-1,0 m, przeważają gleby o odczynie zasadowym. W głębszej warstwie większy jest udział gleb o pH >8. Występowanie gleb silnie zasadowych zanotowano wzdłuż doliny Czarnej Przemszy (w najbardziej uprzemysłowionej części arkusza) oraz w rejonie wyrobiska kopalni piasku Maczki-Bór. Alkalizację gleb można wiązać z rozpraszaniem pyłów zawierających związki wapnia i magnezu z zakładów przemysłowych, z okresowym pyleniem hałd odpadów górniczych, hutniczych i elektrownianych oraz z rozpraszaniem triasowych wapieni i dolomitów eksploatowanych na potrzeby lokalne w niewielkich odkrywkach.
Gleby o odczynie obojętnym i kwaśnym występują we wschodniej części arkusza. W warstwie powierzchniowej oraz na głębokości 0,8-1,0 m gleby o odczynie kwaśnym (pH <6,3) zajmują mniej niż 10% powierzchni arkusza. Występują głównie na terenach leśnych. Najniższym odczynem (pH <5) charakteryzują się gleby lasów porastających teren na północ od doliny Rowu Mortimerowskiego w północnych dzielnicach Sosnowca.
Geochemia. Procesy glebotwórcze i przemiany antropogeniczne doprowadziły do znacznych zmian składu chemicznego gleb w stosunku do skał macierzystych, ale podstawowe cechy geochemiczne skał pierwotnych są czytelne. Przestrzenne rozmieszczenie wielu pierwiastków, pozwala na prześledzenie zróżnicowania ich tła geochemicznego i wydzielenie lokalnych anomalii.
Na arkuszu Dąbrowa Górnicza pierwiastkami charakteryzującymi skały podłoża geologicznego są glin, bar, wapń, kobalt, chrom, żelazo, magnez, mangan, nikiel, fosfor, stront, tytan i wanad. Ich najmniejszymi zawartościami charakteryzują się gleby utworzone na plejstoceńskich utworach piaszczystych, pokrywających południowo-wschodnią część arkusza. Dotyczy to zarówno powierzchniowej, jak i głębszej warstwy gleb. Małe zawartości pierwiastków wiążą się z ubogim składem chemicznym skał podłoża. W centralnej i zachodniej części arkusza gleby są wzbogacone w prawie wszystkie pierwiastki, co wiąże się z ich rozwojem ze skał węglanowych triasu i łupków ilastych karbonu.
Rozkład przestrzenny zawartości pierwiastków geogenicznych w glebach powierzchniowych i w warstwie głębszej jest zróżnicowany. W glebach z głębokości 0,8–1,0 m, rozwiniętych na wychodniach skał karbonu, zanotowano zwiększone zawartości glinu, baru, kobaltu i wanadu, a w obszarach występowania skał węglanowych – wapnia i magnezu.
Wzbogacenia gleb doliny Czarnej Przemszy w bar i stront (w obydwu zakresach głębokości) wiążą się prawdopodobnie z wieloletnimi zrzutami wód kopalnianych i rozpraszaniem pyłów ze spalania węgla, obfitującego w te pierwiastki (Różkowska, Ptak, 1995a, b) w elektrociepłowni Będzin.
O znacznym udziale czynników antropogenicznych w kumulacji wapnia, magnezu, strontu i baru świadczą znacznie większe wartości ich median w glebach powierzchniowych w stosunku do warstwy głębszej (tab. 2 i 3).
Na terenach obiektów przemysłowych występują antropogeniczne koncentracje żelaza >4% i manganu >1600 mg/kg. Maksymalne zawartości tych pierwiastków stwierdzono w powierzchniowej warstwie gleb na terenie kopalni piasku Maczki-Bór, gdzie zlokalizowane jest składowisko odpadów komunalnych i przemysłowych.
Najmniej zasobne w węgiel organiczny są gleby rozwinięte na piaszczystych utworach czwartorzędowych i skałach węglanowych triasu (<3%). W glebach utworzonych na skałach karbonu i namułach rzecznych zawartość tego składnika najczęściej mieści się w zakresie 3-6%, a glebach torfowych dochodzi do 43,5% (tab. 2). Koncentracje węgla organicznego przekraczające 24% występują w glebach antropogenicznych na terenie byłej KWK Paryż (gdzie obecnie znajduje się zakład przeróbki mechanicznej węgla), na rekultywowanych terenach byłej KWK Porąbka-Klimontów, hałd pogórniczych KWK Kazimierz-Juliusz oraz składowiska szlamów KWK Mysłowice-Wesoła.
Zawartość siarki w glebach arkusza rzadko przekracza 0,160%. W glebach powierzchniowych anomalia (z maksimum 6,680%), występuje na terenie składowiska odpadów przemysłowych w wyrobisku kopalni piasku Maczki-Bór.
W rejonach eksploatacji kopalin, wokół zakładów przemysłowych, w otoczeniu hałd, wysypisk i w glebach aluwialnych doliny Czarnej Przemszy występują liczne anomalie antropogeniczne wielu pierwiastków.
Na przeważającym obszarze arkusza gleby warstwy powierzchniowej zawierają powyżej 4 mg/kg kadmu, powyżej 100 mg/kg ołowiu i powyżej 500 mg/kg cynku. W zakresie głębokości 0,8–1,0 m następuje redukcja obszaru zajmowanego przez grunty o zwiększonej koncentracji tych pierwiastków (tab. 6).
Anomalie kadmu, ołowiu i cynku między Sielcem, Dańdówką i Klimontowem w Sosnowcu, mają pochodzenie naturalne – są związane z wychodniami dolomitów kruszconośnych.
Wyraźne anomalie geologiczno-antropogeniczne kadmu, ołowiu cynku oraz srebra i arsenu zostały zanotowane w rejonie dawnej kopalni rud Zn–Pb i huty cynku w dzielnicach Ksawera i Warpie w Będzinie oraz na terenach XIX-wiecznych hut cynku w dzielnicach Sosnowca – Sielec, Pogoń Zagórze i Józefów. Produkcja tych hut opierała się częściowo na przeróbce rud lokalnych, a po ich wyczerpaniu – na rudach z rejonu sławkowskiego i chrzanowskiego. W obszarze anomalii największe koncentracje kadmu >32 mg/kg, ołowiu >1000 mg/kg i cynku >5000 mg/kg zanotowano na głębokości 0,8–1,0 m.
Anomalie antropogeniczne zaznaczają się najbardziej w powierzchniowej warstwie gleb między dolinami Czarnej Przemszy i Brynicy. W rejonie osiedla Radocha w Sosnowcu gleby zawierają powyżej 16 mg/kg kadmu (maksymalnie 360 mg/kg), a zawartości ołowiu i cynku wynoszą odpowiednio >100 mg/kg (lokalnie >250 mg/kg) i >1000 mg/kg.
Gleby te są też wzbogacone w srebro (> 2 mg/kg), rtęć (>0,20 mg/kg) i arsen (>40 mg/kg). Przypuszczalnym źródłem tych metali są zrzuty ścieków z zakładów metalurgicznych położonych w górnej części zlewni (huty: Bankowa, Będzin i Buczek oraz elektrociepłownia Będzin). Źródłem zanieczyszczeń były też prawdopodobnie ścieki i odpady przedsiębiorstwa Wyrobów Metalowo-Elektronicznych Prodryn, zakładów chemicznych oraz Fabryki Lin i Drutu Falind, działających w dzielnicy Radocha po II wojnie światowej. Gleby aluwialne rozwinięte na osadach w rozwidleniu rzek mogły być zanieczyszczane ściekami podczas wysokich stanów wód i okresowych wylewów.
W glebach powierzchniowych doliny Czarnej Przemszy do rejonów najbardziej zanieczyszczonych należy otoczenie huty Będzin, gdzie stwierdzono: >2 mg/kg srebra, >40 mg/kg arsenu, >20 mg/kg chromu, >80 mg/kg miedzi, >0,20 mg/kg rtęci, >20 mg/kg niklu, >250 mg/kg ołowiu i >1000 mg/kg cynku. Koncentracja pierwiastków związana jest z działalnością tego zakładu, gdzie od końca XIX w. produkowano biel cynkową, blachę cynkową, blachę żelazną oraz naczynia cynkowe. Silna anomalia miedzi (z maksimum 2500 mg/kg) jest obecna również w głębszej warstwie gleb. Jej występowanie można wiązać z gospodarką materiałową huty, która od kilkudziesięciu lat zajmuje się przetwórstwem metali nieżelaznych, produkując m.in. rury, kształtowniki i pręty miedziane.
Anomalie kadmu, ołowiu i cynku w glebach aluwialnych w dolinie Białej Przemszy powstały w wyniku transportu zanieczyszczonych osadów i wód z olkuskiego rejonu wydobycia, wzbogacania i przetwórstwa rud Zn–Pb.
Antropogeniczne zanieczyszczenie gleb występuje w rejonie huty żelaza Bankowa. Stwierdzono tu anomalie: chromu (40 mg/kg), miedzi (>80 mg/kg), żelaza (>4%), rtęci (> 0,40 mg/kg), manganu (>800 mg/kg), ołowiu (>250 mg/kg), siarki (> 0,160%) i cynku (>500 mg/kg) oraz podwyższenie zawartości kobaltu (> 8 mg/kg), niklu (>20 mg/kg) i tytanu (> 250 mg/kg). Znacznie mniej zanieczyszczone są gleby wokół Mikrohuty (dawniej huty żelaza Baildon) w Dąbrowie Górniczej; są wzbogacone tylko w chrom i nikiel. Produkcja w hutach żelaza Buczek i ArcelorMittal w Sosnowcu nie spowodowała znaczących zanieczyszczeń gleb.
W dzielnicy Sosnowca-Zagórze poważnym zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego jest składowisko odpadów poneutralizacyjnych i niebezpiecznych, zlokalizowane na terenie byłej fabryki silników elektrycznych Silma oraz rejon nieczynnych szybów byłej KWK Porąbka-Klimontów – Mortimer II, Józef, Ryszard i Jadwiga. W glebach występują tu anomalie srebra, arsenu, żelaza, rtęci, niklu, ołowiu, strontu, tytanu i cynku, a w okolicy składowiska zakładów Slima dodatkowo – chromu i miedzi.
Anomalie rtęci (>0,40 mg/kg) stwierdzono w rejonie huty Bankowa, fabryki silników elektrycznych Damel i firmy Koba (zajmującej się odzyskiem surowców) w Dąbrowie Górniczej oraz wzdłuż całej doliny Czarnej Przemszy (na terenie huty Będzin, na północy dzielnicy Radocha w Sosnowcu, w rejonie fabryki kotłów w Środuli i firmy Heraeus w Sosnowcu produkującej czujniki i aparaturę pomiarową).
Z uwagi na łatwość kumulacji i szkodliwe oddziaływanie nadmiaru kadmu, ołowiu i cynku dla roślin i mikroorganizmów bytujących w glebach oszacowano wielkość powierzchni arkusza zanieczyszczonych tymi metalami w różnym stopniu (tab. 6). Najwyraźniej zaznacza się zanieczyszczenie cynkiem. Tylko dla 8,56% gleb stwierdzono zawartość cynku poniżej 100 mg/kg, a 48,2% gleb zawiera poniżej 100 mg/kg ołowiu. Na przeważającym obszarze arkusza (69,59%) gleby warstwy powierzchniowej zawierają poniżej 4 mg/kg kadmu. Na głębokości 0,8–1,0 zmniejsza się udział gleb zanieczyszczonych tymi metalami.
Dla gleb z głębokości 0,0–0,3 m przeprowadzono ocenę stopnia zanieczyszczenia metalami, klasyfikując je do grup użytkowania A, B i C na podstawie zawartości dopuszczalnych (Rozporządzenie…, 2002). Przy klasyfikacji sumarycznej stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przekraczała wartość dopuszczalną. Ze względu na zawartość metali 6,76% spośród badanych gleb zaliczono do grupy A. Do grupy B zaklasyfikowano 26,05% analizowanych próbek, a do grupy C 67,19% (tab. 7). Warunki wielofunkcyjnego użytkowania spełniają gleby zaliczone do grup A i B. Najbardziej zanieczyszczone gleby, zaklasyfikowane do grupy C, występują w północnej, zachodniej i centralnej części arkusza, na terenach przemysłowych (tabl. 63). Mapa wskazuje, jak powinien być użytkowany dany teren zgodnie z wytycznymi Rozporządzenia…(2002). W wielu przypadkach aktualne użytkowanie jest niewłaściwe i wymaga monitorowania, a niekiedy rekultywacji. Stężenia metali w glebach niektórych lasów, pól, łąk i ogrodów są tak duże, że tereny te powinny być użytkowane tylko jako obszary przemysłowe.
OSADY WODNE
Badane osady pochodzą z Czarnej Przemszy (wraz z dopływami Pogoria, Potok Zagórski, Brynica i Bolina), Białej Przemszy oraz strumienia Bobrek (wraz z Rowem Mortimerowskim).
Czarna Przemsza i jej zlewnia. Najbardziej uprzemysłowiona i zurbanizowana część arkusza położona jest w zlewni Czarnej Przemszy, w której wszystkie cieki (poza niewielkim odcinkiem Potoku Zagórskiego) płyną uregulowanymi i obudowanymi korytami.
Przeciętne zawartości glinu, srebra, arsenu, baru, kadmu, kobaltu, magnezu, niklu, ołowiu, siarki, strontu, tytanu, wanadu i cynku w aluwiach zlewni Czarnej Przemszy (tab. 4) są zbliżone do wartości tła geochemicznego dla osadów regionu śląsko-krakowskiego.
W aluwiach Czarnej Przemszy i Pogorii zanotowano koncentracje chromu (20-50 mg/kg), żelaza (1,50-3,00%) i rtęci (0,40-2,50 mg/kg), a w górze zlewni również manganu (1000-2000 mg/kg). Lokalnie aluwia wzbogacone są w srebro, nikiel i wanad. Źródłem metali są zrzuty ścieków z hut Bankowa, Będzin i Buczek oraz EC Będzin. Osady rowu odwadniającego teren huty Bankowa są zanieczyszczone przez kadm (72 mg/kg), chrom (82 mg/kg), żelazo (18,00%), rtęć (2,08 mg/kg), ołów (3600 mg/kg) i cynk (11 250 mg/kg).
Bardzo zanieczyszczone są osady cieku bez nazwy zasilającego Potok Zagórski w rejonie Józefowa. Zawierają duże ilości baru (do 338 mg/kg), wapnia (>20%), kobaltu (do 105 mg/kg), żelaza (do 8,53%), manganu (do 22 000 mg/kg), niklu (do 112 mg/kg), strontu (do 607 mg/kg) i cynku (do 10 900 mg/kg). Anomalie tych pierwiastków występują również w glebach w zlewni cieku. Źródłem zanieczyszczeń jest prawdopodobnie stare składowisko odpadów zlokalizowane w wyrobisku poeksploatacyjnym (obecnie zrekultywowane i użytkowane jako ogródki działkowe).
W aluwiach Brynicy i Boliny oraz Przemszy (poniżej zrzutu ścieków chłodniczych z huty ArcelorMittal) stwierdzono koncentracje kadmu, chromu, miedzi, żelaza, rtęci i siarki. Osady Boliny charakteryzują się szczególną obfitością miedzi (1200-1800 mg/kg). Źródłem zanieczyszczeń w tej części zlewni są zrzuty ścieków przemysłowych i komunalnych. Brynica transportuje ścieki z terenów przemysłowych Sosnowca, Katowic, Czeladzi i Bytomia Na zachód od granicy arkusza do Brynicy wpada Rawa, która przyjmuje wszystkie ścieki z centrum Katowic. We wschodniej części Katowic płynie Bolina, którą degradują zrzuty ścieków z Mysłowic i KWK Wieczorek.
Biała Przemsza i jej zlewnia. Biała Przemsza przepływa przez fragment południowo-wschodniej części arkusza, gdzie zasilana jest przez cieki prowadzące wody z odwadniania wyrobiska odkrywkowej kopalni piasku Maczki-Bór. Dolina Białej Przemszy ma naturalny charakter, ale skład chemiczny osadów aluwialnych jest silnie przekształcony przez czynniki antropogeniczne.
Na analizowanym odcinku aluwia Białej Przemszy są zanieczyszczone przez arsen (do 330 mg/kg), kadm (do 125 mg/kg), ołów (do 16 600 mg/kg) i cynk (do 29 000 mg/kg). Osady Białej Przemszy wzbogacone są ponadto w wapń, magnez, żelazo i siarkę. Źródłem tych pierwiastków są zrzuty ścieków z wydziałów metalurgicznych ZGH Bolesław oraz kopalń Zn-Pb Olkusz i Pomorzany, zlokalizowanych poza wschodnią granicą arkusza (w gminach Olkusz i Bukowno). Ścieki odprowadzane są do Białej Przemszy poprzez Kanał Roznos, rzeki Białą i Sztołę (Labus, 1999).
Zanieczyszczenie osadów przez chrom, którego zawartość lokalnie osiąga 470 mg/kg, pochodzi ze zrzucania ścieków technologicznych przez garbarnię Szczakowa do Koziego Brodu, dopływu Białej Przemszy.
Osady cieków zlokalizowanych w pobliżu hałdy odpadów pogórniczych w środkowej części wyrobiska kopalni Maczki-Bór charakteryzują się dużymi zawartościami srebra, glinu, baru, chromu, miedzi, manganu, niklu, ołowiu i strontu. Koncentracja rtęci (do 0,92 mg/kg) jest prawdopodobnie związana z odciekami z wysypiska śmieci zlokalizowanego w wyrobisku.
Bobrek i jego zlewnia. Źródła Bobrka znajdują się w Grońcu, na sąsiednim arkuszu Strzemieszyce. Znaczna część zanieczyszczeń osadów potoku (wzbogacenie w srebro, bar, chrom, rtęć i miedź) pochodzi z tego rejonu.
W górnej części strumień zasilany jest przez kanał, płynący przez Strzemieszyce z terenu koksowni Przyjaźń oraz liczne rowy melioracyjne. Źródłowy odcinek Bobrka drenuje obszar pokryty przez gleby torfowe i mułowo-ilaste, charakteryzujące się dużym potencjałem sorpcyjnym. Aluwia potoku i jego dopływów w tym rejonie wzbogacone są w glin, arsen, kadm, chrom, rtęć, żelazo, mangan, stront, wanad i cynk. Są też zanieczyszczone przez bar (500-1000 mg/kg). Większość metali dostarczana jest przez zrzuty ścieków z terminali szerokotorowej linii hutniczej w Grońcu. Z rejonu kruszarni rud żelaza (położonej w obrębie terminali kolejowych) pochodzi również bar, którego źródłem jest baryt, stosowany dawniej w mechanicznym wzbogacaniu rudy. Osady Bobrka, poniżej ujścia Rakówki zawierają znaczne ilości srebra (5-40 mg/kg) pochodzące ze zrzutu ścieków z zakładów Saint Gobain Glass, stosujących związki srebra w produkcji luster.
Osady prawobrzeżnych dopływów Bobrka (Rowu Mortimerowskiego i cieków bez nazwy odwadniających rejon Mikrohuty, obiektów nieczynnej KWK Porąbka-Klimontów, teren przedsiębiorstwa Enmech i składowiska odpadów niebezpiecznych na terenie zakładów Slima) są bardzo zanieczyszczone metalami. Największe zawartości pierwiastków zanotowano w osadach cieku bez nazwy (zasilającego Rów Mortimerowski w jego górnym odcinku) oraz w niewielkich stawach w obszarze źródłowym tego cieku, do którego spływają ścieki z zakładów Silma Electric Motors i odcieki ze składowiska odpadów poneutralizacyjnych i niebezpiecznych. Osady te zawierają duże ilości srebra (do 3 mg/kg), glinu (>0,80%), arsenu (20–40 mg/kg), baru (>250 mg/kg), kadmu (10–20 mg/kg), chromu (do 2230 mg/kg), miedzi (do 950 mg/kg), rtęci (do 4,60 mg/kg), niklu (do 355 mg/kg), ołowiu (>250 mg/kg), fosforu (do 0,920%), siarki (do 3,902 mg/kg), strontu (150-300 mg/kg), wanadu (20-30 mg/kg) i cynku (do 40 200 mg/kg). W dolnym odcinku Rowu Mortimerowskiego osady są szczególnie wzbogacone w kobalt (200-300 mg/kg) i mangan (do 18 800 mg/kg).
Osady cieków drenujących północno-wschodnią część arkusza (i niewielkich zbiorników wód stojących) zawierają znaczne ilości wielu analizowanych pierwiastków. Są zanieczyszczone przez zrzuty ścieków z Mikrohuty, produkującej różnorodne wyroby stalowe i z firmy magazynowo-transportowej ATS Autoterminal Śląsk Logistic. W tych osadach szczególnie zaznaczają się koncentracje kobaltu (40-80 mg/kg), chromu (100-200 mg/kg), miedzi (do 200 mg/kg), manganu (10 000-30 000 mg/kg), niklu (>1000 mg/kg) i wanadu (40-80 mg/kg).
WODY POWIERZCHNIOWE
Czarna Przemsza i jej zlewnia. Większość wód zlewni Czarnej Przemszy ma odczyn słabo zasadowy (mediana pH 7,6). Zmienność tego wskaźnika mieści się w granicach 7,0-8,5 (tab. 5). Przewodność elektryczna właściwa jest bardzo zróżnicowana w obszarze zlewni. Na odcinku od ujścia Pogorii do ujścia Brynicy wody Czarnej Przemszy są słabo zmineralizowane (EC w granicach 0,50–0,70 mS/cm).
Duże zawartości wielu pierwiastków w wodach Czarnej Przemszy występują poniżej ujść jej zanieczyszczonych dopływów (Pogorii, Potoku Zagórskiego, Brynicy i Boliny) oraz miejsc bezpośrednich zrzutów ścieków komunalnych i przemysłowych. Największe ilości ścieków przemysłowych pochodzą z EC Będzin, hut (Będzin, Buczek i ArcelorMittal) oraz z odwodnienia KWK Sosnowiec.
Wody Pogorii charakteryzuje wartość przewodności w przedziale 0,89–1,35 mS/cm. Są one zanieczyszczone przez bor, chlor, lit, sód, molibden, rubid, siarczany i stront. Ich źródłami są zrzuty wód dołowych KWK Paryż oraz ścieków z huty Bankowa i oczyszczalni Centrum w Dąbrowie Górniczej.
W wodach Potoku Zagórskiego zanotowano EC w zakresie 0,92-1,30 mS/cm. Jego wody są zanieczyszczone przez kobalt (mediana 9,9 µg/dm³), żelazo (do 7,13 mg/dm³), lit (mediana 21 µg/dm³), nikiel (mediana 17 µg/dm³), siarczany (mediana 218 mg/dm³), uran (mediana 7,47 µg/dm³) oraz wzbogacone w bor, chlor, magnez, sód, rubid, stront i tal. Ten zespół pierwiastków wskazuje na różne źródła zanieczyszczeń; jednym są przypuszczalnie zrzuty solanek, a kolejnymi – zrzuty ścieków technologicznych z huty Będzin i odcieki z wysypisk odpadów.
Wody Brynicy (EC 1,73–2,03 mS/cm) i Boliny (EC 6,59–8,67 mS/cm) są bardzo zmineralizowane Pomierzone wartości przewodnictwa wód świadczą o ich wyjątkowo dużym zanieczyszczeniu, na co wskazują wartości EC powyżej 1 mS/cm (Witczak, Adamczyk, 1994). Wody tych strumieni oraz wody Czarnej Przemszy poniżej ich ujść są zanieczyszczone przez bor, bar, potas, lit, magnez, sód, nikiel, rubid, siarczany, antymon i stront oraz wzbogacone w krzemionkę. Wody Boliny są zanieczyszczone przez bor (>600 µg/dm³), bar (>125,00 µg/dm³), potas (>32,0 mg/dm³), lit (>170 µg/dm³), sód (>1000 mg/dm³), fosfor (>2,00 mg/dm³) i stront (>3000 µg/dm³). W wodach Brynicy dodatkowo występują podwyższone zawartości chloru, kobaltu, molibdenu i talu, a w wodach Boliny – arsenu i fosforu.
Obydwa strumienie oraz ich dopływy są zanieczyszczone ściekami komunalnymi i przemysłowymi pochodzącymi z terenu Katowic, Siemianowic i Czeladzi oraz zrzutami zasolonych wód dołowych z odwodnienia kopalń węgla kamiennego (Murcki, Staszic i Saturn).
Największą wartość przewodnictwa (13,20 mS/cm) zanotowano w wodach osadnika wód dołowych KWK Mysłowice-Wesoła (stawu Hubertus IV) w zlewni Brynicy, które charakteryzują się skoncentrowaniem arsenu (do 19 µg/dm³), baru (do 435,30 µg/dm³), chloru (>2500 mg/dm³), potasu (>32,0 mg/dm³), litu (>290 µg/dm³), sodu (do 2260,0 mg/dm³) i strontu (do 6300,0 µg/dm³).
Biała Przemsza i jej zlewnia. Wody zlewni Białej Przemszy mają odczyn w granicach 7,1–8,2 oraz EC 0,64-1,40 mS/cm (tab. 5). Biała Przemsza prowadzi wody słabo zmineralizowane (EC 0,64-0,67 mS/cm), które zawierają duże ilości arsenu, kadmu, ołowiu, cynku, molibdenu, antymonu oraz siarczanów i krzemionki. Wzbogacenie wód w te pierwiastki występuje na całej długości Białej Przemszy poniżej miejsc zrzutu ścieków z ZGH Bolesław i rejonu kopalń rud Zn–Pb na arkuszach Olkusz i Sławków. Poważne zagrożenie stwarzają koncentracje talu (>17 µg/dm³), pochodzące z tego samego źródła zanieczyszczeń. W wodach rejonu śląsko-krakowskiego zawartości talu są zwykle podwyższone, wahając się w granicach od 0,16 do 3,24 µg/dm³ (Paulo i in., 2002), podczas gdy tło geochemiczne w wodach powierzchniowych Polski wynosi 0,006 µg/dm³ (Salminen, red., 2005). Tal i wiele jego związków, a zwłaszcza siarczany, zostały zaliczone do substancji bardzo toksycznych, których koncentracje w środowisku są szczególnie niebezpieczne dla organizmów żywych. W wodach cieków bez nazwy, odwadniających teren składowiska odpadów pogórniczych w wyrobisku kopalni piasku Maczki-Bór, stwierdzono duże zawartości boru, baru, kobaltu, chloru, żelaza, magnezu, manganu, litu, niklu i sodu. Szczególne koncentracje występują w przypadku zawartości baru (200-300 µg/dm³), kobaltu (15-60 µg/dm³), niklu (10-40 µg/dm³), żelaza (1-3 mg/dm³) i litu (5-16 µg/dm³). Zanieczyszczenia wiążą się z drenażem składowiska, na którym gromadzone są odpady przeróbcze ze wzbogacania węgla, z flotacji węgla, żużle, popioły lotne z węgla brunatnego, odpady z wapniowych metod odsiarczania spalin, mieszanki popiołowo-żużlowe odpadów paleniskowych i skruszone skały (CTL Maczki-Bór…, 2008).
Bobrek i jego zlewnia. Wody potoku i jego dopływów charakteryzuje odczyn w granicach 6,3-8,5 (tab. 5). W wodach cieków w rejonie hałd górniczych KWK Kazimierz-Juliusz oraz w dzielnicy Porąbka występują wartości pH >8. Przewodność elektryczna większości wód zlewni osiąga wartość >2 mS/cm (maksymalnie 6,40 mS/cm). Wody dwóch osadników KWK Kazimierz-Juliusz charakteryzują się wartościami EC >5 mS/cm.
Wody Rowu Mortimerowskiego i Bobrka są odbiornikami zasolonych wód kopalnianych zrzucanych przez KWK Porąbka-Klimontów i KWK Kazimierz-Juliusz. Stąd pochodzi ich duże zanieczyszczenie pierwiastkami zawartymi w solankach: borem (300-3519 µg/dm³), chlorem (160-5200 mg/dm³), potasem (20-70 mg/dm³), litem (50-420 µg/dm³), molibdenem (8-10 µg/dm³), sodem (150-1080 µg/dm³), rubidem (30-876,2 µg/dm³), siarczanami (200-1758 µg/dm³), strontem (500-1000 µg/dm³) i talem (0,50-1,90 µg/dm³). Niektóre odcinki potoku zostały obwałowane odpadami powęglowymi (Skarżyńska i in., 1988), które mogą stanowić dodatkowe źródło zanieczyszczenia wód.
Wody prawobrzeżnych dopływów Bobrka, obciążone ściekami z Mikrohuty i zakładów Enmech oraz odciekami składowiska odpadów niebezpiecznych w rejonie zakładów Slima, zawierają inny zespół pierwiastków o znacznych koncentracjach. Zawartość arsenu dochodzi w nich do 14 µg/dm³, baru do 350 µg/dm³, miedzi do 13,9 µg/dm³, żelaza do 14,40 mg/dm³, manganu do 3200 µg/dm³, molibdenu do 13,31 µg/dm³, fosforu do 4,10 mg/dm³, antymonu do 3,25 µg/dm³, ilość kobaltu waha się w granicach 5-50 µg/dm³ a niklu od kilku do 197 µg/dm³.
W wodach źródłowego odcinka Rowu Mortimerowskiego zanotowano ekstremalne koncentracje kobaltu (467,6 µg/dm³), miedzi (33,3 µg/dm³), molibdenu (13,31 µg/dm³), niklu (214 µg/dm³), talu (1,90 µg/dm³) i cynku (157 434 µg/dm³), które zostały pominięte przy obliczaniu parametrów statystycznych tych pierwiastków w wodach zlewni.