Stan środowiska przyrodniczego omawianego obszaru uległ przekształceniom
spowodowanym w największym stopniu przez górnictwo węgla kamiennego oraz hutnictwo metali,
przemysł chemiczny i energetyczny. Działalność przemysłowa spowodowała zmiany krajobrazu i
sieci hydrograficznej oraz chemiczne przeobrażenia gleb, osadów i wód.
Powietrze atmosferyczne. Największe ilości zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery
powstają w trakcie spalania węgla kamiennego, gazu ziemnego i paliw płynnych. Do
zanieczyszczeń ze źródeł energetycznych należą: dwutlenek i tlenek węgla, dwutlenek siarki, tlenki
azotu, benzo(a)piren oraz pyły. Z zakładów przemysłowych różnych branż pochodzą emisje
związków organicznych (m.in. węglowodorów aromatycznych i rozpuszczalników, formaldehydu,
fenolu) oraz metali ciężkich.
Według corocznej oceny jakości powietrza przeprowadzanej przez WIOŚ, na obszarze
objętym arkuszem przekraczane są normy zawartości pyłu zawieszonego PM 10, dwutlenku węgla
oraz benzo(a)pirenu (Raport…, 2013).
Najpoważniejszymi źródłami zanieczyszczeń powietrza są: elektrociepłownia Chorzów,
elektrownia Chorzów, huty żelaza i stali ArcelorMittal, Stal-Odlew, Pokój, Florian, Silesia, zakłady
przemysłu metalowego (Alstom-Konstal) oraz zakłady branży chemicznej (Zakłady Azotowe
Chorzów, Zakłady Chemiczne Hajduki, Novichem, wytwórnia mas bitumicznych i fabryka
kosmetyków Pollena).
W Chorzowie znaczne ilości gazowych zanieczyszczeń powietrza wprowadzają też zakłady:
Probet Dasag, Adipol, Elkom i Mag-Met (Michalik red., 2003).
Zanieczyszczenie powietrza powodują okresowo pylące składowiska odpadów. Do
największych należy składowisko odpadów komunalnych zlokalizowane na terenach hałd
poprodukcyjnych huty Florian.
Emisja odorów występuje głównie w otoczeniu oczyszczalni ścieków, składowisk odpadów
komunalnych i przemysłowych. Do najbardziej uciążliwych należą emisje fenoli ze szlamów
zgromadzonych w jeziorze Kalina w Świętochłowicach.
Wody powierzchniowe i podziemne. Usytuowanie obszaru arkusza w strefie
wododziałowej powoduje niedobór wód powierzchniowych i podziemnych. Na całym terenie wody
powierzchniowe są silnie zanieczyszczone przez zrzuty zasolonych wód górnictwa węglowego,
ścieków przemysłowych i komunalnych oraz odcieki ze składowisk odpadów. W ostatnich latach
realizowany jest projekt budowy przepompowni i likwidacji wylotów ścieków nieoczyszczonych do
rzek.
Największym ciekiem jest rzeka Rawa, płynąca w kierunku południowo-wschodnim,
uregulowana na większości swojego biegu, przykryta betonowymi płytami i prowadząca głównieścieki z Chorzowa i Świętochłowic, oczyszczane w oczyszczalni Klimzowiec (Mucha, 2010).
Naturalne źródła Rawy zanikły z powodu prac górniczych, choć niekiedy za jej początek uważany
jest staw Marcina, leżący w Świętochłowicach przy granicy z Rudą Śląską.
Południowo-zachodnią część obszaru arkusza odwadnia Potok Bielszowicki (Kochłówka),
płynący uregulowanym korytem, do którego odprowadzane są ścieki z terenów przemysłowych
kopalń Halemba-Wirek i Pokój oraz z oczyszczalni Barbara.
Na stan i jakość wód Bytomki wpływają zrzuty ścieków z Bytomia oraz ścieki z
oczyszczalni Orzegów w Rudzie Śląskiej. Wkrótce można spodziewać się poprawy jakości wód,
ponieważ oczyszczalnia została zmodernizowana, a w Bytomiu prowadzona jest rekultywacja
terenów zdegradowanych, na których zlokalizowane są składowiska odpadów poprzemysłowych i
występuje zanieczyszczenie gleb (Rekultywacja…,).
W granicach arkusza znajdują się liczne zbiorniki wód pochodzenia antropogenicznego.
Utworzyły się w bezodpływowych zagłębieniach, powstałych w wyniku osiadania terenu na skutek
działalności górniczej (Chylat red., 2003; Plewniak 2007; Gorol 2011). Do większych zbiorników
należą: Żabie Doły, staw Gliniok, staw Marcina, staw Maroko i stawy Magiera. Niektóre z tych
zbiorników gromadzą wody dobrej jakości i są wykorzystywane w celach rekreacyjnych.
Silnie zanieczyszczone są wody jeziora Kalina, w którym zalegają osady toksyczne,
zgromadzone w wyniku działalności nieczynnych już pobliskich Zakładów Chemicznych Hajduki,
wytwarzających przez około 50 lat farby i lakiery (Wantuch, Cudak, 2009). Odpady poprodukcyjne
zakładów były gromadzone na hałdzie, z której odcieki przenikały do jeziora. Obecnie hałda jest
przykryta warstwą gleby i zazieleniona.
Zanieczyszczenia oddziałujące na jakość wód powierzchniowych przenikają także do wód
podziemnych, które występują w utworach czwartorzędu, triasu i karbonu. Teren arkusza to obszar
pozbawiony użytkowego poziomu wodonośnego. Czwartorzędowe piętro wodonośne jest
zdegradowane w wyniku drenującej działalności kopalń węgla kamiennego, historycznego
górnictwa i hutnictwa rud cynku i ołowiu oraz infiltracji wód opadowych zbierających
zanieczyszczenia atmosferyczne i z powierzchni. Piętro triasowe jest odkryte lub częściowo
przykryte utworami czwartorzędu i nie ma charakteru użytkowego. Zwierciadło karbońskiego piętra
wodonośnego uległo degradacji i obniżeniu na skutek eksploatacji górniczej (Cudak i in., 2009;
Wantuch, Cudak, 2009).
Gleby. Prawie cały teren w granicach arkusza to obszary górnicze czynnych lub
zlikwidowanych kopalń węgla kamiennego oraz rejony występowania szkód górniczych, na których
gleby uległy silnym zmianom antropogenicznym. Do terenów poprzemysłowych można zaliczyć:
zwały odpadów węglowych, zwały górnictwa cynku i ołowiu, zwały energetyczne, zwały hutnictwa
żelaza, zwały i osadniki przemysłu metali nieżelaznych, zwały górnicze z eksploatacji wapieni,zwały odpadów chemicznych i osadów ściekowych, składowiska stałych odpadów komunalnych
(Jechna red., 2012).
Na tych terenach naturalne składniki gleb są przemieszane z materiałami obcymi, często
wielokrotnie przekopane i przesuszone. Z uwagi na lokalizację licznych obiektów przemysłowych i
intensywną urbanizację, gleby użytkowane rolniczo występują na bardzo niewielkich
powierzchniach, głównie w ogródkach działkowych.
Zanieczyszczenie gleb wiąże się też z historyczną eksploatacją i hutnictwem rud cynku i
ołowiu, hutnictwem żelaza oraz oddziaływaniem odpadów pogórniczych (hałd skał płonnych,
osadników szlamów, mułów węglowych, wód dołowych), odpadów przemysłu hutniczego (żużli i
mułków zgorzelinowych), energetycznego i chemicznego oraz emisjami pyłów z zakładów
przemysłowych i środków komunikacji. Niekiedy do rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń
przenikających do gleb przyczynia się wykorzystywanie odpadów górniczych w rekultywacji
terenów poprzemysłowych, budownictwie drogowym i wodnym. Wyniki monitoringu gleb
wykazały, że są w nich wielokrotnie przekroczone normy zawartości metali ciężkich (SordońKulibaba, 2010).
Składowiska odpadów. W pobliżu historycznych i współczesnych hut metali na terenie
Rudy Śląskiej, Świętochłowic i Chorzowa zlokalizowano wiele składowisk odpadów pohutniczych
i pogórniczych.
W zachodniej części Świętochłowic, na terenie wyrobiska hałdy hutniczej huty Florian,
czynne jest składowisko odpadów komunalnych. Od zachodu przylegają do niego tereny
przemysłowe huty Pokój, po stronie wschodniej bocznica kolejowa, a dalej ogrody działkowe. Na
północ od składowiska mieszczą się hałdy i tereny przemysłowe historycznych hut cynku
Constantin i Gabor. Nieczynne składowisko odpadów komunalnych zlokalizowane jest przy ul.
Żelaznej w Świętochłowicach. Mieści się w wyrobisku po eksploatacji gliny, na którym
składowano odpady pohutnicze, a po ich usunięciu rozpoczęto składowanie odpadów komunalnych.
Odpady zostały zdeponowane bez wykonania odpowiednich zabezpieczeń, mogą więc stanowić
zagrożenie dla wód podziemnych (op.cit.). W Świętochłowicach istnieją również małe, częściowo
zniwelowane hałdy zawierające odpady historycznych hut Klara i Franciszek (Brodziński i in.,
2004). Kolejną hałdą w północnej części miasta jest tzw. hałda Ajska, gromadząca odpady
powęglowe kopalni Śląsk-Matylda oraz odpady poprodukcyjne zakładów Silesia. Powierzchnia
hałdy (32,8 ha) została częściowo zagospodarowana jako teren rekreacyjny – powstał tu tor
motocrossowy.
Zwały odpadów z wytopu żelaza zlokalizowane są w pobliżu hut. Odpady to przede
wszystkim żużel hutniczy, a w mniejszej ilości masy formierskie, gruz ogniotrwały, szlamy i osady
poneutralizacyjne. Odpady pohutnicze są wykorzystywane jako kruszywo drogowe (op.cit.).Największe hałdy odpadów wydobywczych mieszczą się w pobliżu zamkniętych i czynnych
kopalń węgla kamiennego
Cały tekst w wersji PDF