Położenie geograficzne i administracyjne. Arkusz Chorzów M-34-62-B-b obejmuje teren
położony w środkowej części Wyżyny Katowickiej w obrębie jednostki niższego rzędu –
Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego, przez który przechodzi dział wód Odry i Wisły (Kondracki,
2000).
Analizowany obszar jest zlokalizowany w środkowej części województwa śląskiego. W jego
obrębie znajdują się dzielnice miast powiatowych: Chorzowa, Świętochłowic, Rudy Śląskiej,
Bytomia, Siemianowic Śląskich i Katowic, które tworzą aglomerację miejsko-przemysłową o
największej w Polsce gęstości zaludnienia i koncentracji przemysłu.
Ukształtowanie powierzchni, geomorfologia. Powierzchnię obszaru arkusza cechuje
urozmaicona rzeźba terenu, lokalnie mocno przeobrażona wskutek działalności przemysłowej.
Analizowany rejon leży w granicach wysokości 250,0–338,8 m n.p.m. (odpowiednio w dolinie
Bytomki i w rejonie Wzgórz Kochłowickich).
Zmiany środowiska przyrodniczego spowodowała eksploatacja węgla kamiennego,
hutnictwo żelaza i cynku oraz energetyka, które przyczyniły się do powstania zwałów skał
płonnych oraz żużli hutniczych i innych odpadów składowanych w bezpośrednim sąsiedztwie
kopalń, hut i osiedli. Największe przekształcenia powierzchni obejmują tereny czynnych i
zlikwidowanych kopalń węgla kamiennego (Polska, Barbara-Chorzów, Nowy Wirek) i hut
(ArcelorMittal – dawniej Kościuszko i Batory, Stal-Odlew – dawniej Zygmunt, Pokój, Florian,
Silesia i Baildon) oraz zakładów metalowych (Alstom-Konstal), azotowych i chemicznych
(Hajduki). W wielu rejonach występują szkody górnicze.
Z uwagi na położenie wododziałowe sieć hydrograficzna obszaru w granicach arkusza jest
uboga i silnie przekształcona przez różnorodną działalność przemysłową. Zachodnia część obszaru
arkusza, odwadniana przez Potok Bielszowicki (Kochłówkę) i Bytomkę, znajduje się w dorzeczu
Odry, zaś część wschodnia i środkowa (teren zlewni Rawy) należy do dorzecza górnej Wisły. Do
wód powierzchniowych trafiają zrzuty wód kopalnianych oraz oczyszczone ścieki przemysłowe i
komunalne (Cudak, Wantuch, 2009).
Regulowanie i kanalizowanie koryt rzecznych jest przyczyną degradacji ich dolin, których
obszary to w wielu miejscach tereny przemysłowe i poprzemysłowe. Obecnie sytuacja ulega
poprawie, choć zbyt powolnej. Od 2005 r. realizowany jest projekt „Przyjazna Kłodnica”, którego
celem jest polepszenie jakości wody i osadów rzeki i jej dopływów (w tym Bytomki i Potoku
Bielszowickiego). Efektem projektu będzie eliminacja zanieczyszczeń ze źródeł niepołączonych z
siecią kanalizacyjną, redukcja ładunku zanieczyszczeń w miastach oraz minimalizacja skutków
szkód górniczych (Rzeki…,). Charakterystyczną cechą ukształtowania terenu jest występowanie rozległych obszarów
bezodpływowych, w których mieszczą się zbiorniki utworzone w zapadliskach i nieckach
osiadania. Jednym z nich jest Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Żabie Doły”, położony przy
północnej granicy arkusza, cechujący się bytowaniem kilkunastu gatunków ptaków chronionych
(Michalik red., 2003). Do większych zbiorników powstałych w wyniku osiadania terenu pod
wpływem działalności górniczej należy też staw Kalina oraz wiele innych stawów (Marcina,
Skałka, Wojskowy). Liczne zbiorniki wodne występują na terenie Wojewódzkiego Parku Kultury i
Wypoczynku (WPKiW) w Chorzowie oraz przy granicy Świętochłowic i Rudy Śląskiej (ciąg
zbiorników połączonych potokiem wpadającym do Bytomki).
Zabudowa i użytkowanie terenu. Tereny bez zabudowy zajmują 52% powierzchni
arkusza. Są na ogół rozproszone, a ich większe zwarte obszary to lasy i Wojewódzki Park Kultury i
Wypoczynku (tabl. 2). Inne tereny bez zabudowy to pasy zieleni drogowej, trawniki i parki
miejskie, ogródki działkowe, zbiorniki wodne oraz tereny kolejowe. Jako użytki rolne (pola i łąki)
wykorzystywane są nieliczne działki (tabl. 3).
Tereny zajęte przez zabudowę mieszkaniową, usługową (usługi i handel) i przemysłową
(infrastruktura kopalń węgla kamiennego, bazy transportowe) są rozproszone na całej powierzchni
arkusza. Wśród terenów zabudowanych przeważa zabudowa miejska niska (20%). Zabudowa
miejska wysoka zajmuje15%, a obiekty przemysłowe 13% (kopalnie, huty, zakłady metalowe,
wysypiska i hałdy).
Gospodarka. Od wielu lat najważniejszymi gałęziami przemysłu na terenie objętym
arkuszem jest górnictwo węglowe i hutnictwo żelaza, a w przeszłości również hutnictwo cynku.
Najbardziej intensywny rozwój regionu datuje się na wiek XIX. Ale już od XVI w. w rejonie
Chorzowa Starego wydobywano rudy srebra i ołowiu, a rudy żelaza w kilku miejscach w Rudzie
Śląskiej, Świętochłowicach i Chorzowie. W XVIII w. rozpoczęła się eksploatacja węgla
kamiennego oraz działalność hut żelaza i cynku (Historia Chorzowa…, Historia miasta…,). Wraz z
rozwojem sieci kolejowej nastąpiła rozbudowa zakładów hutnictwa żelaza i cynku, rozwój
zakładów energetycznych, przemysłu maszynowego, wyrobów metalowych i innych branż.
W przeszłości terenem najbardziej uprzemysłowionym był obszar dzisiejszych
Świętochłowic. Pierwsza kopalnia węgla (Król Saul) powstała tu w 1825 r. W latach 1826–1835
założono kopalnie Quintoforo, Matylda i Franciszek, których pola górnicze mieściły się na terenie
obecnych Piaśnik, Lipin i Chropaczowa. W okresie 1823–1853 powstały huty cynku Dawid,
Constantin i Gabor, a w następnych dziesięcioleciach utworzono kopalnię węgla Śląsk i hutę cynku
Guidotto (Zmiana…, ). W dzielnicy Lipiny w 1847 r. powstała huta cynku Konstancja (późniejsza
Silesia), a w dzielnicy Zgoda działały kopalnie węgla, huta cynku Klara i huta żelaza Zgoda(Eintracht) oraz cegielnie (Zmiana…, ). W latach 30. XIX w. w południowej części Świętochłowic
zostały założone huty żelaza Bethlen-Falwa (później Florian).
Chorzów przekształcił się z wsi w osiedle robotnicze, a wkrótce w wielodzielnicowe miasto
wokół wybudowanej w 1802 r. Huty Królewskiej oraz kopalni węgla Król (od 1791 r.). W 1872 r.
uruchomiono Bismarckhűtte (protoplastę huty Batory). Do 1889 r. na terenie Huty Królewskiej
funkcjonowała też huta cynku Lydognia jako jeden z jej wydziałów (Huta Kościuszko…,).
Bytomska huta Zygmunt (dawniej Hubertus) powstała w 1845 r. i na początku swojej
działalności była cynkownią, a przez wiele kolejnych lat produkowała urządzenia dla przemysłu
hutniczego w całym kraju (Zamet…,). Na terenie bytomskich Łagiewnik w latach 1826–1870
działała huta cynku Marien Wunsch, a w Rudzie Śląskiej prowadzono produkcję cynku w hucie
Godulla (Degenhardt, 1870; Szczech, 2003).
W obrębie arkusza działały lub dalej działają zakłady branży hutniczej żelaza i stali:
– huta ArcelorMittal w Chorzowie (kiedyś Huta Królewska, później huta Kościuszko) –produkująca
aktualnie wyroby walcowane, szyny kolejowe i wyroby dla górnictwa,
– huta Batory w Chorzowie (w upadłości),
– huta Stal-Odlew w Bytomiu (dawniej Huta Zygmunt),
– huta Pokój w Rudzie Śląskiej – producent blach, kształtowników, konstrukcji stalowych,
– huta ArcelorMittal w Świętochłowicach (dawna huta surowcowa Florian) – producent blach
stalowych ocynkowanych,
– Zakłady Metalurgiczne Silesia w Świętochłowicach (dawniej huta Silesia).
W południowo-zachodniej części arkusza wydobycie węgla prowadzą kopalnie HalembaWirek i Pokój.
Większe obiekty należące do innych gałęzi przemysłu i stwarzające zagrożenie dla środowiska naturalnego to zakłady zlokalizowane w Chorzowie (Michalik red., 2003):
– Alstom-Konstal – producent taboru kolejowego,
– Zakłady Azotowe,
– elektrociepłownia Chorzów,
– elektrownia Chorzów,
– Zakłady Chemiczne Hajduki,
– Novichem – producent kotłów parowych i kwasu mrówkowego.
W Świętochłowicach do znaczących zakładów należą (Chylat red., 2003):– Prinżbud – wytwórnia mas bitumicznych,
– MetalCo – producent odlewniczych stopów cynku,
– Mostostal-Zabrze,
– fabryka kosmetyków Pollena-Malwa
WSTĘP
Przeglądowe zdjęcie geochemiczne Polski wykonane w latach 1990–1995 wykazało, że najpoważniejsze zanieczyszczenie środowiska występuje w regionie śląsko-krakowskim (Lis, Pasieczna, 1995a). Wieloletnia eksploatacja różnorodnych złóż regionu i rosnące zapotrzebowanie na wydobywane kopaliny przyczyniły się do napływu dużej liczby ludności i rozwoju miast, którego wynikiem jest powstanie aglomeracji górnośląskiej, największej i najgęściej zaludnionej w Polsce.
Stopień zanieczyszczenia regionu (szczególnie metalami ciężkimi oraz innymi pierwiastkami i związkami toksycznymi) stwarzający zagrożenie dla fauny, flory i zdrowia ludzi jest podobny, jak w innych regionach Europy, znanych z wieloletniej eksploatacji i przeróbki rud metali nieżelaznych: regionie Płowdiw w Bułgarii (Atanassov, Angelova, 1995;Velitchkova i in., 2003), Przybram w Republice Czeskiej (Rieuwerts, Farago, 1996), regionie Smolnik w Słowacji (Cicmanova, 1996), obszarach Plombiers – La Calamine w Belgii (Swennen i in., 1994, Cappuyns i in., 2005), Derbyshire w centralnej Anglii (Cotter-Howells, Thornton 1991; Thornton, 1994), Harz w Niemczech (Gäbler, Schneider, 2000) oraz w obszarze pogranicza czesko-niemieckiego (de Vos i in., 2005).
W badaniach regionu śląsko-krakowskiego (Lis, Pasieczna, 1995b, 1997, 1999) scharakteryzowano zasięg i natężenie najsilniejszych anomalii geochemicznych kadmu, ołowiu i cynku, rozciągających się od okolic Chrzanowa i Olkusza na wschodzie, po Bytom i Tarnowskie Góry na zachodzie. W tym obszarze rozpoczęto w 1996 roku realizację Szczegółowej mapy geochemicznej w skali 1:25 000, dostarczającej informacje przydatne do zarządzania środowiskiem naturalnym i podejmowania decyzji w powiatach i gminach.
Zdjęcie geochemiczne w skali 1:25 000 na arkuszu Jaworzno M-34-63-B-c jest kontynuacją szczegółowych prac kartograficznych finansowanych ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na zlecenie Ministerstwa Środowiska.
Arkusz Jaworzno położony jest na pograniczu Górnego Śląska i Małopolski, we wschodniej części województwa śląskiego. Jego zachodnią część zajmuje miasto Jaworzno, w którym działalność przemysłu wydobywczego datowana jest na początek XIII w. Rozpoczęto wtedy eksploatację kruszców, a od schyłku XVIII w. – węgla kamiennego. Intensyfikacja kopalnictwa węgla kamiennego przypada na pierwszą połowę XIX w. oraz lata po II wojnie światowej. W wyniku restrukturyzacji przemysłu wydobywczego w ostatnim okresie zamknięto kopalnie węgla kamiennego (KWK) Jaworzno i Jan Kanty.
Północno-zachodnia część arkusza ma charakter przemysłowy (przemysł wydobywczy, energetyczny, szklarski, chemiczny) i jest przekształcona antropogenicznie (Preidl i in., 1995), zaś pokrycie jego części środkowej i północno-wschodniej stanowią głównie lasy.
Analizowany teren ma interesujące walory przyrodnicze. Na zachód od Ciężkowic utworzono obszar chronionego krajobrazu Dobra–Wilkoszyn i rezerwat Sasanki. Pierwotne formy krajobrazu w miejscach wydobycia kopalin skalnych metodą odkrywkową (w rejonie Ciężkowic i Szczakowej) uległy znacznym przekształceniom, stając się zarazem siedliskami specyficznej i cennej flory.
Wyniki badań geochemicznych, zaprezentowane w formie kartograficznej wraz z obszernym komentarzem tekstowym i zestawieniami tabelarycznymi, przedstawiają aktualny stan jakości gleb, osadów wodnych i wód powierzchniowych w stosunku do naturalnego tła regionalnego oraz obowiązujących normatywów prawnych. Informacje mogą być przydatne przy opiniowaniu projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, prowadzeniu postępowań związanych z wydawaniem decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych i pozwoleń wodnoprawnych, ocenie zagrożeń dla środowiska gruntowo-wodnego oraz wypełnianiu obowiązku nałożonego na starostów ustawą Prawo ochrony środowiska, tj. prowadzeniu okresowych badań jakości gleby i ziemi w ramach państwowego monitoringu.
Wersja elektroniczna atlasu dostępna jest pod adresem http://www.mapmapgeochem.pgi.gov.pl
W realizacji opracowania brali udział:
Cały tekst w wersji PDF